Những bộ xương có thể "viết lại" lịch sử Kim tự tháp

Cuối tháng 3 vừa qua, các nhà khoa học Hà Lan và Mỹ vừa công bố một phát hiện bất ngờ: Trái ngược với quan niệm lâu đời rằng Kim tự tháp là nơi an nghỉ cuối cùng dành riêng cho tầng lớp quý tộc giàu có, nơi đây có thể vẫn dành chỗ cho những người lao động vất vả, thuộc tầng lớp thấp trong xã hội.

Nhận định này đến từ việc phân tích những bộ xương mới tại tàn tích các Kim tự tháp thuộc khu vực Tombos (Sudan ngày nay).

Không phải là những bộ xương được "hiến tế"

Theo nghiên cứu được công bố trên Tạp chí Khảo cổ Nhân học (Journal of Anthropological Archaeology), các bộ xương tại Tombos cho thấy dấu vết của những hoạt động thể chất nặng nhọc. Điều này chứng minh rằng họ không phải là những hoàng thân quốc thích sống trong nhung lụa, mà là những người lao động "đẳng cấp thấp" với cuộc đời đầy gian truân. Tuy nhiên, điều gây kinh ngạc là những người này lại được chôn cất trong các Kim tự tháp - nơi vốn được cho là đặc quyền của giới thượng lưu.

Phát hiện này không chỉ thách thức giả thuyết lâu nay về Kim tự tháp mà còn mở ra một hướng nhìn mới về xã hội cổ đại.

Sarah Schrader, nhà khảo cổ học tại Đại học Leiden (Hà Lan), đã nghiên cứu các dấu hiệu tinh vi trên xương - nơi cơ bắp, gân và dây chằng từng bám vào - theo báo cáo của New Scientist. Kết quả cho thấy sự phân hóa rõ rệt: Một số bộ xương thuộc về những người ít vận động, trong khi số khác lại là của những người lao động cật lực suốt đời.

Các nhà nghiên cứu kết luận: Những người ít hoạt động là tầng lớp quý tộc sống trong xa hoa, còn những người năng động là các lao động không thuộc giới tinh hoa. "Giới thượng lưu Ai Cập giàu có thời xưa có lối sống hoàn toàn khác biệt so với tầng lớp thấp, và điều này được phản ánh rõ ràng qua cấu trúc xương của họ" - các chuyên gia giải thích.

Một giả thuyết được đặt ra là việc chôn cất người lao động cùng chủ nhân của họ có thể mang ý nghĩa tâm linh: Những người này sẽ tiếp tục phục vụ giới quý tộc trong kiếp sau. Tuy nhiên, các nhà khoa học loại bỏ khả năng đây là nghi thức hiến tế con người đầy "man rợ", bởi vào thời điểm Tombos nằm dưới sự kiểm soát của Ai Cập xưa, không có bằng chứng nào cho thấy tập tục này tồn tại.

"Rất có thể, các nhân vật quyền quý đã ủy thác xây dựng Kim tự tháp không chỉ cho bản thân hay gia đình mà còn cả cho những người hầu cận hay chức sắc dưới quyền" - nhóm nghiên cứu nhấn mạnh.

Tombos, nằm gần dòng sông Nile huyền thoại tại Sudan ngày nay - khu vực giáp ranh với Ai Cập - là một địa điểm khảo cổ quan trọng. Vào khoảng năm 1500 trước Công nguyên, sau khi Ai Cập chinh phục vùng Nubia, Tombos trở thành vùng đất sôi động. Dân cư nơi đây bao gồm các quan chức cấp thấp, nghệ nhân, thư lại (những người biết đọc biết viết) và cả các chuyên gia trong một số nghề nghiệp.

Tại Tombos, các nhà khảo cổ đã phát hiện tàn tích của ít nhất năm Kim tự tháp bằng gạch bùn, trong đó một số ngôi mộ chứa hài cốt người cùng các hiện vật như bình gốm lớn và lọ hoa. Kim tự tháp lớn nhất thuộc về Siamun - vị Pharaoh thứ 6 của triều đại thứ 21 (1077 - 943 trước Công nguyên). Công trình này được trang trí bằng những nón tang lễ bằng đất sét - biểu tượng đặc trưng trong văn hóa chôn cất Ai Cập - cùng một sân trong rộng lớn nối liền với nhà nguyện.

Dự án khai quật tại Tombos đã diễn ra từ năm 2000 với sự hỗ trợ của Quỹ Khoa học Quốc gia Mỹ (National Science Foundation). Các ngôi mộ tại đây có niên đại từ thời Tân Vương quốc (triều đại thứ 18, khoảng năm 1550 - 1292 trước Công nguyên) đến thời kỳ Napatan (vương triều thứ 25 của Ai Cập; khoảng năm 900 - 270 trước Công nguyên). Với những tiến bộ trong phân tích sinh học phân tử và định tuổi, các nhà khoa học tin rằng câu chuyện về cuộc sống cổ đại tại Tombos - và rộng hơn là lịch sử Kim tự tháp - sẽ còn tiếp tục được viết lại.

 Những khám phá chưa dừng lại

Phát hiện tại Tombos không chỉ đưa ra góc nhìn mới về vai trò của những người lao động trong các kim tự tháp mà còn mở ra một cửa sổ nhìn vào sự giao thoa văn hóa phức tạp giữa Ai Cập và Nubia cổ đại. Theo nghiên cứu từ Đại học Purdue (bang Indiana, Mỹ), nơi dẫn đầu dự án khai quật Tombos, các ngôi mộ tại đây cho thấy sự kết hợp độc đáo giữa phong cách kiến trúc Ai Cập và các yếu tố bản địa của người Nubia.

Ví dụ, trong khi các Kim tự tháp được xây dựng theo mô hình Ai Cập với sân trong và nón tang lễ, nhiều hiện vật như đồ trang sức và bình gốm lại mang dấu ấn của văn hóa Kerma - một vương quốc Nubia hùng mạnh trước khi bị Ai Cập chinh phục. Sự hòa trộn này cho thấy Tombos là nơi các nền văn hóa đan xen, tạo nên một bản sắc độc đáo.

Một khía cạnh đáng chú ý khác là cách người Ai Cập cổ đại tổ chức lao động để xây dựng các kim tự tháp tại Tombos. Không giống những công trình khổng lồ như Kim tự tháp Giza, vốn đòi hỏi hàng chục ngàn lao động, các Kim tự tháp tại Tombos nhỏ hơn và có thể được xây dựng bởi các đội thợ địa phương dưới sự giám sát của các quan chức Ai Cập.

 Phân tích hóa học trên gạch bùn từ các Kim tự tháp, được công bố trên tạp chí American Journal of Archaeology, cho thấy vật liệu được khai thác từ bờ sông Nile gần đó, chứng minh rằng người dân bản địa đã tham gia trực tiếp vào quá trình xây dựng. Điều này không chỉ phản ánh sự linh hoạt trong quản lý lao động của người Ai Cập mà còn gợi ý rằng những người lao động này có thể được chôn cất trong Kim tự tháp như một hình thức công nhận vai trò của họ.

Công nghệ khảo cổ hiện đại cũng đóng vai trò then chốt trong việc khám phá bí ẩn tại Tombos. Các nhà khoa học đã sử dụng phương pháp phân tích mới trên răng của các bộ xương để xác định nguồn gốc địa lý của những người được chôn cất. Kết quả, được công bố trên Journal of Archaeological Science, cho thấy một số người lao động có thể là người Nubia bản địa, trong khi những người thuộc tầng lớp tinh hoa lại mang đặc điểm di truyền gần với dân chúng ở hạ Ai Cập. Phát hiện này củng cố giả thuyết rằng Tombos xưa từng là một trung tâm đa văn hóa, nơi người Ai Cập và Nubia cùng sinh sống và làm việc.

Ngoài ra, các nhà khảo cổ cũng tìm thấy bằng chứng về các nghi lễ chôn cất phức tạp tại Tombos, bao gồm việc sử dụng bùa hộ mệnh và đồ tùy táng nhỏ, như tượng ushabti - những bức tượng nhỏ tượng trưng cho người hầu trong kiếp sau. Theo báo cáo từ tạp chí Antiquity: A Review of World Archaeology của NXB Đại học Cambridge, những đồ vật này không chỉ xuất hiện trong mộ của giới quý tộc mà còn trong một số ngôi mộ của người lao động, gợi ý rằng niềm tin vào thế giới bên kia không chỉ giới hạn ở tầng lớp thượng lưu. Điều này làm dấy lên câu hỏi liệu việc chôn cất người lao động trong Kim tự tháp có phải là cách để đảm bảo họ được bảo vệ trong hành trình sang thế giới bên kia, hay đơn giản là một phần của hệ thống xã hội phân cấp chặt chẽ.

Phát hiện tại Tombos không chỉ làm lung lay những quan niệm lâu đời mà còn khẳng định rằng, với mỗi nhát cuốc khảo cổ, chúng ta lại tiến gần hơn đến sự thật về một trong những nền văn minh vĩ đại nhất thế giới. Lịch sử Kim tự tháp, hóa ra, không chỉ là câu chuyện của các vị vua, mà còn là tiếng vọng từ cuộc đời của những con người vô danh đã góp phần dựng nên chúng.

Kim tự tháp Djoser - Cội nguồn của mọi huyền thoại

Thực tế, tại Ai Cập, hầu hết Kim tự tháp được cho là lăng mộ của các pharaoh và hoàng hậu từ thời Cổ Vương quốc và Trung Vương quốc. Điển hình trong số đó là Kim tự tháp Djoser, còn gọi là "Kim tự tháp bậc thang", được xem là một trong những công trình lâu đời nhất thế giới.

Kim tự tháp Djoser, cao gần 60m, nằm phía nam Cairo, được xây dựng bởi kiến trúc sư Imhotep làm nơi an nghỉ cho vua Djoser - người sáng lập Cổ Vương quốc thuộc triều đại thứ ba và được cho là đã trị vì Ai Cập gần hai thập kỷ.

Có niên đại khoảng 2.680 trước Công nguyên, đây là Kim tự tháp đầu tiên tại Ai Cập, đặt nền móng cho mọi phát triển kiến trúc sau này. Công trình gồm 6 mastaba (cấu trúc hình chữ nhật) xếp chồng lên nhau, tạo nên hình dạng bậc thang độc đáo.